اپیستمه(episteme)

اپیستمه(episteme)  در هر عصری روابطی معرفتشناختی حاکم است که در چارچوب آن اَشکالِ مختلف دانش ماهیّتِ خود را به دست می آورند، و وجهی از عقلانیّت و گفتمانِ سازگار با آن حاکمیّت دارد که آن را از سایر دوران ها متمایز می کند که به آن اپیستمه (episteme) گویند (ضیمران 1384، ص 52). این واژه ابداعیِ میشل فوکو (1984- 1926 ،Michel Foucault) است که آن را اینگونه تعریف می کند: «اپیستمه....کلّ روابطی است که در یک عصر خاص، وحدت بخشِ کردارهای گفتمانی ای هستند که اَشکالِ معرفتشناسانه، علوم تجربی و نظام های صورت بندیِ ممکن را پدید می آورند... اپیستمه، شکلی از دانش یا نوعی عقلانیّت نیست ... بلکه کلیّتِ مجموعه ی روابطی است که در یک عصر خاص می­توان میان علوم یافت( فوکو، دیرینه شناسی دانش، ص 191، به نقل از دریفوس و رابینیو 1385، ص 83). بنابراین اپیستمه منظومه ای از مناسباتِ حاکم بر یک دوره است که دانش ها از دل آن بیرون می آیند (ضیمران 1384، ص 52) و کلیه ی علوم آن دوره را در بر می گیرد (کچویان 1382، ص 91). جایگاهِ اپیستمه در تاریکی و نااندیشیده ی  مردمانی است که در حدودِ امکانیِ (limits of possibilities) آن اندیشه کرده و صحبت می کنند و عمق آن در سطح نیست که پای آگاهی و انسان به آن راه داشته باشد (کچویان 1382، ص 92). در حقیقت، اپیستمه نمودِ دانش و نماد روحِ زمانه است (ضیمران 1384، ص 91). اپیستمه به عنوان سپهرِ معرفتیِ واحد و وحدت امکانیِ معرفتشناسانه، علوم موجود در یک عصر را چنان به یکدیگر پیوند می دهد که گویی تمامیِ آنها علی رغم تعلّق به موضوع ها و حوزه های متفاوت، سخن واحدی را تکرار می کنند و تصویر واحدی را در آینه ی خویش باز می تابانند ( کچویان 1382، ص 95). حقیقت (truth)، هدف نهایی دانش در هر عصری است، و مجموعه ی هر علمی را صرف نظر از ابزارها و فنونِ روش شناختی اش، مجموعه ی قضایا و گزاره هایی می سازد که حقیقت تلقی شده اند؛ این علایم و نشانه هایی که برای دریافت، تشخیص و بیان حقایقِ علوم به کار می رود، بخش جوهریِ اپیستمه است (کچویان 1382، ص 96). بنابراین اپیستمه مجموعه ای از فرضیه های بنیادینِ یک جامعه در یک دوره ی زمانی خاص است که ناخودآگاه معرفتشناختیِ افرادِ آن جامعه را شکل داده و رژیمی از حقیقت ها را عرضه می کند که نظم گفتمان ها و کردار افراد را صورت می دهد و معنا می بخشد.