جامعه شناسي روستايي /روستای دورک اناری

سمينار جامعه شناسي روستايي ”مورد مطالعه روستاي دورك اناري“

پژوهشگر: مینا شیروانی ناغانی"دانشجوی دکتری جامعه شناسی گرایش اقتصادی و توسعه"

موضوع جامعه شناسی روستایی یکی از رشته های جامعه شناسی است که از لحاظ روش وموضوع با جامعه شناسی عمومی ارتباط نزدیک دارد،بدین معنی که در جامعه شناسی روستایی نیز از روشهای علمی استفاده می شود.
ویژگی این رشته از جامعه شناسی آن است که به بررسی شکل بندی های اجتماعی وفرهنگی مربوط به جوامع روستایی می پردازد وبدین تربیت زمینه ی کار آن شامل سیستم ها وخرده سیستمهای موجود در جامعه ی روستایی از قبیل انجمنها ،گروهها ،نهادها،ارزشها ،هنجارها ،قشرها وانواع پدیده های اجتماعی است که حیات جامعه ی روستایی را تشکیل می دهد.جامعه شناسی روستایی در بررسی های خود از رشته های متعدد علوم اجتماعی یاری می گیرد که مهمترین آنها عبارتند از :جغرافیای انسانی ،جمعیت شناسی ،اقتصاد ،تاریخ وآمار هریک از این رشته ها به طور مستقیم وغیر مستقیم با جامعه شناسی روستایی مرتبط است

گسترش جامعه شناسی روستایی :علی رغم آن که جامعه شناسی از قرن نوزدهم پایه واساس یافت رشته ی جامعه شناسی روستایی اخیرا رونق گرفته وبنابراین قدمت چندانی ندارد.این رشته ابتدا در ایالات متحده ی شکوفا شد ودولتها جامعه شناسان را به دلیل مشکلات مبتلابه آنها ،بدون توجه به تمایلات عقیدتی به خدمات فوری مشورتی فرا خواندنددر این کشور مشکلات عدیده ای در ارتباط با مسائل روانی اجتماعی جمعیتهای مهاجر که منشا در کشورهای دور دست داشتند ولی مجموعا در این سرزمین ،تمدن جدیدی را به وجود اوردند مطرح شده بود.ودر اروپا بعد از جنگ جهانی دوم این رشته توسط فردریک لوپله  پا گرفت.
پیشینه و سابقه روستا نشینی در ایران طی مطالعات و تحقیقات علمی و باستان شناسی به عمل آمده به 5000 سال قبل از میلاد برآورد شده است.(هومن،بهمن؛بررسی مفهوم روستا وانواع آن در ایران،ماهنامه جهاد،1383،شماره 17 ص 56).

با وجود تحولات شگرف اقتصادی، اجتماعی،تکنولوژیک و گسترش سیاست های توسعه جهانی که در چند دهه اخیر به وقوع پیوسته و به رغم افزایش سطح رفاه در شهرها، معابر گسترش شهرنشینی و مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها، همچنان درصد قابل توجهی از جمعیت جها در سکونتگاه های روستایی زندگی می کنند.این مساله نشان دهنده میزان اهمیت برنامه ریزی برای سطوح سکونت گاه های روستایی و البته هدایت و برنامه ریزی توسعه نقاط روستایی می باشد.

 روستای دورک اناری با کد آبادی  440847 و با جمعیت 1010نفرکه 517 نفر مرد و مابقی زن هستند   و در قالب 250 خانوار (طبق سرشماری سال 1390)در فاصله 90 کیلومتری شهر شلمزار (مرکز شهرستان کیار) و در 45 کیلومتری ناغان(مرکز بخش) و به عنوان مرکز دهستان مشایخ در موقعیت 31:47 عرض شمالی و 50:43 طول شرقی و در ارتفاع 1470 متری از سطح آب های آزاد واقع شده و شیب آن از شرق به غرب و  در وضعیت توپوگرافی کوهستانی و دره ای واقع شده است.این روستا از نظر اقلیمی جز اقلیم نیمه مرطوب با تابستان های گرم و زمستان های نیمه سرد است.

بر اساس آخرین تقسیمات سیاسی روستای دورک اناری در محدوده سیاسی دهستان مشایخ واقع دربخش ناغان شهرستان کیار واقع شده است.

بر اساس اطلاعات بدست آمده از پیمایش میدانی، اعلام نظر اهالی و دهیاری؛ وجه تسمیه روستا همان استقرار در میان دو تنگه (یا دو رگ) موجود در منطقه بوده که بدین علت دورک و به علت وجودباغات انار دورک اناری خوانده می شود.

روستای قدیمی دورک با حدود 400 سال قدمت جابه جا شده و در جنوب شرقی روستای فعلی قرار داشته است که به علت عبور جاده اصلی از میان آن و کمبود زمین جهت توسعه جابه جا شده است.هسته اولیه شکل گیری روستا در محدوده اطراف مسجد وشرق آن می باشد.

بهره وری اقتصادی به دلیل سنتی بودن روش های کشاورزی و دامداری در این روستا پایین است و با مشکلات اقتصادی زیادی در زمینه اشتغالزایی و درامد خانوارهای روستا مواجه است.همچنین دارای مشکلات کالبدی همانند نامناسب بودن پوشش برخی معابر داخلی روستا،عدم روشنایی مناسب معابر، پوشش نامناسب جاده روستا، وضعیت نامناسب دفع آبهای سطحی در برخی از معابر و مشکلات اجتماعی از قبیل کمبود امکانات و زیر ساخت های فرهنگی روستا، ضعف در امکانات ورزشی-تفریحی روستا، کمبود فضای آموزشی و فرهنگی از جمله کتابخانه، فقدان فضای ورزشی جهت جوانان مواجه است.
از آنجا که سرمه دوزی در این روستا در بین زنان روستایی  رواج دارد  می توان از آن به عنوان محلی برای درآمدزایی کمک گرفت و می توان با توسعه صنایع دستی اقدام به تولید شغل کرد.

جمعیت شناسی روستای دورک اناری:
براساس تحقیقات پیمایشی محقق، ساکنان روستای دورک اناری مسلمان و ازمذهب شیعه بوده و از اقوام بختیاری هستند و با گویش بختیاری صحبت می کنند.

طبق آمار سال 90، از کل جمعیت روستای دورک اناری تعداد 790 نفر بالای 10 سال بوده که از این تعداد 311 نفر جمعیت فعال را تشکیل می دهند.از مجموع 311 نفر جمعیت فعال نیز، تعداد 252 نفر شاغل بوده که نرخ رشد اشتغال 81 درصد را نتیجه می دهد.براین اساس نرخ بیکاری در روستای دورک اناری برابر 19 درصد است.

طبق امار سال 90 حدود 74 درصد شاغلان روستا در بخش کشاورزی، 17 درصد در بخش خدمات و 9 درصد در بخش صنعت مشغول به فعالیت هستند.

جمعیت لازم التعلیم روستای دورک اناری شامل جمعیت بین 6 تا 16 سال در مقاطع تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان می باشد و در سال تحصیلی 90-91 ، 184 دانش آموز که 78 نفر در دوره ابتدایی، 45 نفر در دوره راهنمایی و 61 نفردر دوره دبیرستان مشغل به تحصیل هستند.در حال حاضر دودبستان، یک واحد راهنمایی و یک واحد دبیرستان درروستا وجود دارد.

یکی از اصلی ترین عوامل اثر گذار بر سیرتحولات جمعیت در هر جامعه ای-به خصوص جوامع روستایی-مقوله مهاجرت و به تعبیری مهاجر فرستی یا مهاجر پذیری آن جامعه است.این مسئله در روستا از چند جهت اهمیت بیشتری پیدا میکند؛ - وقوع مهاجرت های گروهی-خانوادگی که سبب کاهش دفعی جمعیت می گردد؛ اینگونه مهاجرت ها باعث برهم خوردن کلی استقرار جمعیت در سطوح فرادست می گردد.

مهاجرت گروه های سنی-جنسی خاص (مردان یاجوانان)که سبب برهمخوردن ساختار نرمال جمعیت می گردد و بازخوردهای منفی فراوانی دری خواهد داشت.

مهاجرت فصلی به دلیل نبود امکانات اشتغال (در فصل سرد سال که امکان کشاورزی وجود ندارد.)این مسئله باعث هدر رفت وامکانات موجود در روستا در آن فصول میگردد.

به طور کلی از آنجایی که اکثریت روستاهای کشور جمعیت اندکی دارند،هرگونه مهاجرت هرچند اندک باعث تغییرات عمده ای در تحولات جمعیتی روستا میشود. از این بابت است که بررسی نرخ مهاجرت،نحوه و دلایل مهاجرت، هدف ومقصد مهاجرت و ...پارمترهایی اثر گذار بر تحلیل مسایل جمعیتی است که باید مورد مداقه قرار بگیرد.

از سال 1365 که برای اولین بارروستای دورک اناری موردسرشماری قرار گرفته است، تا سال 1385 جمعیت فزاینده ای داشته و با نرخ رشد مثبت همواره جمعیتی رو به افزایش داشته است.طبق اطلاعات دهیاری در پنج سال گذشته 7 خانوار از روستاهای اطراف به این روستا مهاجرت کردند.

از آنجا که مردم روستای دورک اناری بختیاری هستند نوع زندگی آنان متاثر از فرهنگ بختیاری است.
آداب عقد و ازدواج در روستای دورک اناری بختیاری:

 به طور کلی ازدواج در قوم بختیاری رسومی دارد یا به صورت ناف بران که دختر و پسر را از همان کودکی برای هم نامبر می کنند و وقتی به سن ازدواج رسیدند رسم و رسوم نامزدی و عقد را به جا می آورند که امروزه آداب ناف بران کم رنگ شده، امروزه بستگان داماد برای نامزدی به خانه عروس می روند و رسماً مراسم خواستگاری انجام می شود و مادر داماد روسری زیبایی روی سر عروس خانم می کند که مانند همان انگشتری نامزدیست و نشانه نامزدی آنان است.
یکی دیگر از آداب کهن ازدواج در بختیاری مربوط به شب عروسی است که اقوام و بستگان داماد پس از صرف شام به خانه عروس خانم می روند و در حین اینکه آئینه و شمعدان آنها به دستان اقوام عروس خانم را با شور و نشاط و هلهله راهی خانه داماد می کنند که در بیشتر روستاهای بختیاری عروس را سوار بر اسب می کردند و بقیه پیاده به طرف خانه راه می افتادند.در مراسم ازدواج بختیاری ها صدای ساز و دهل- رقص محلی و ترکه بازی- خواندن ترانه های شاد آهای گل و دوال آل هم از دیگر آداب اصیل این مراسم است،. وقتی عروس خانم یه خانه داماد می رود جلوی پای عروس خونریزی می کنند و سر میش یا بره ای را می برند.

 اما فردای شب عروسی مراسم پشت پرده یا پاتختی اجرا می شود به این صورت که مادر عروس ظرفی از برشتوک و غذاهای تزئین شده و خلعتی را برای عروس و داماد به خانه داماد می فرستند که همراه این هدایا چند نفر از بستگان عروس هم به خانه عروس و داماد می روند.

 —آداب سوگواری در روستای دورک اناری بختیاری :
—از آنجا که مردم بختیاری ذاتاً مردمی مهربان و غمخوار هستند به محض از دست دادن عزیزی ار اقوام، برای دلداری و تسلی خاطر بازماندگان به خانه آنها می روند و با تمام وجود به همدردی و عزاداری می پردازند- بر طبق سنتی قدیمی پیرزنان بختیاری در غم از دست دادن جوانان ترانه ای غم انگیز و سوزناک را به زبان شیرین لری بختیاری زمزمه می کنند و بقیه زنان هم او را همراهی می نمایند این آواز غم انگیز به نام «گاگریو» معروف که نوای حزن انگیز آن به همراه ساز چپ خبر از روزی غم انگیز دارد. رسم است که اقوام هم در پرداخت هزینه های مراسم سوم – هفته و چهلم به بازماندگان کمک مالی کرده و تا جائیکه در توان دارند به بازماندگان یاری می رسانند. اگر به سرزمین بختیاری سفر کرده باشید حتماً شیرهای سنگی را بر مزار آنها دیده اید که بازهم بر طبق آدابی قدیمی بر سر خاک مردان دلیر بختیاری به نشانه دلاوری آنها شیر سنگی را نصب می کنند که به نام «بردشیر» معروف می باشد.

 —در بررسی الگوی مراجعه خدمات و مبادله کالا توسط مردم این روستا می بینیم که اهالی دورک اناری برای دریافت برخی از خدمات نظیر خدمات تجاری، خدماتی، مالی و اداری و مرکز خدمات کشاورزی به شهر ناغان و برای دریافت خدماتی نظیر خدمات اداری به شهر شلمزار مراجعه می کنند.طبق اظهارات دهیاراین روستا، روستای دورک اناری به دو روستای پوراز و برنجگان خدمات مرکز درمانی و دبیرستان ارائه می دهد.اما در کل روستای دورک اناری فاقد حوزه نفوذ مستقیم براین دو روستا می باشد.
—طبق اعلام اداره جهاد کشاورزی شهرستان کیار، کل اراضی کشاورزی روستا 460 هکتار بوده که 370 هکتار آن اراضی زراعی و 90 هکتار نیز اراضی باغی است و محصولات زراعی روستای دورک اناری، برنج و گندم و جو وانار است.
—روستای دورک اناری دارای یک منبع آب آشامیدنی است آب این منبع از طریق چشمه تامین می گردد و روستا از لوله کشی آب برخوردار است.—دفع فاضلاب خانگی منازل این روستا توسط چاه های قابل تخلیه منازل صورت می گیرد.

 —تقریبا در تمامی روستاهای کشورمان امکان نگهداری دام و احشام وجودداشته و خانوار های روستا علاوه بر فعالیت در بخش کشاورزی، حداقل برای رفع نیازخانوار مشغول به فعالیت دامداری نیز می شوند.حال آنکه بسته به شرایط و موقعیت روستا این احتمال وجود دارد که فعالیت دامداری تا حد گروه اصلی بخش کشاورزی توسعه یافته و بخش زراعت را در درجه دوم قرار دهد.
—براساس سرشماری کشاورزی سال 1382، در روستای دورک اناری 425 راس گاو و گوساله  و 3100  راس گوسفند و بز و 950 راس طیور وجود دارد که وجود این میزان دام بروی اقتصاد این جامعه روستایی تاثیر مستقیم دارد.
—زرگر در کتاب خود(درآمدی بر شناخت معماری روستا) اینگونه عنوان می کند که: ویژگی های زمین در سیمای کالبدی روستا تاثیرات زیادی دارد. در زمره این ویژگی ها شکل پستی و بلندی، جنس زمین، موقعیت زمین نسبت به عوامل طبیعی مثل رودخانه، کوه و .... ظاهرا تاثیرات بارزتری دارند.چرا که روستایی بر خلاف شهری به معیشت و تولید بیشتر می اندیشد تا به رفاه و فراغت و تجمل.در دورک اناری توان اقتصادی و نوع معیشت اهالی بر نوع قطعات مسکونی این روستا تاثیر دارد.

 —راه بین شهری در وضع موجود روستا معبری که از سمت لردگان از جنوب شرق وارد روستا میشود و آسفالت است و پس از دور زدن بافت روستا، از جنوب غرب به سمت ناغان خارج می شود  به عنوان راه بین شهری شناخته میشود.این روستا دارای شبکه برق رسانی و مخابرات است.
—یکی از عمومی ترین مسایل ومشکلاتی که روستاییان کشور ما با آن ربرو بوده و در دورک اناری دیده می شود و همواره آن را جزو اولویت های اساسی خود بر می شمارند،مشکل پوشش معابر روستا است.خاکی بودن معابر علاوه بر ایجاد مشکلات تردد، به شدت بر مساله بهداشت اثر گذاشته و سطح بهداشت عمومی را کاهش می دهد.
—مردم روستای دورک اناری از حمام خصوصی در منازل خود استفاده می کنند و حمام عمومی درروستا استفاده نمی شود.ساکنان این روستا برای تامین سوخت مورد نیاز خود به عامل فروش نفت روستا مراجعه می کنند و گاز ندارند.

 —برای گردش در این منطقه ی زیبا بهترین زمان اسفند، فروردین، اردیبهشت، آبان و آذر است.
—روستای دورک اناری در استان زيباي چهارمحال و بختیاری مهمترین مرکز تولید انار استان است، در این روستاي بكر وكم نظير هزار هکتار باغ انار وجود دارد بطوریکه سال قبل باغداران دورکی موفق به تولید 800 تن انار شدند.
—همه ساله بطور متوسط بیش از 12 تن رب انار از این استان تولید و روانه بازار می شود و بیش از 80 درصد از رب انار دورک در استان های اصفهان ، تهران و خوزستان به فروش می رسد.
—مراسم سنتی (ناردُنگ) همه ساله توسط زنان بختیاری در روستای دورک اناری از اواخر آبان تا اواسط آذر آغازمی شود و زنان بر اساس سنن دیرینه ناردنگ دیگ های رب پزی خود را بار می گذارند.
در این مراسم سنتی زنان دورک اناری با تشکیل گروه های چند نفره کار رب گیری از انار را آغاز می کنند.
—فرایند رب گیری در بین زنان دورکی شامل: دانه کردن انار، آب گیری دانه های انار و پخت آب انار و رب گیری از آن است ، زنان دورکی در رب گیری خود از چاشنی های گیاهی محلی استفاده می کنند که عطرو طعم خاصی به رب انار می دهد .

 زنان روستای دورک اناری پا به پای مردان این روستا در کار کشاورزی سهیم هستند

                                         
—این روستای زیبا که در 120 کیلومتری شهرکرد— قرار دارد به لحاظ کوچه باغ های اناری و آیین سنتی ناردنگ همه ساله میزبان خیل عظیم گردشگرانی از استان های همجوار به ویژه اصفهان و خوزستان است.
 —مسجد دورک اناری مربوط به دوره پهلوی دوم:— است و در شهرستان کیار، بخش ناغان، دهستان— مشایخ،روستای قدیمی دورک اناری واقع شده —و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت — ۲۴۲۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران —به ثبت رسیده است.
 —ابشار دره عشق روبروی روستای دورک اناری
—اين آبشار باسرعت زياد از دل كوه بيرون مي آيد و بيش از 100 متر ارتفاع دارد. دركنار اين آبشار رود كارون جريان دارد و در اطراف آبشار انارستانها وشاليزارهاي روستاي دره عشق ودورك اناري فضاي شگفت انگيزي را به وجود آورده است و فصول بهار و تابستان وقت مناسبي براي بازديدكنندگان مي باشد.
—از ويژگی های اين آبشار يكی آن كه نه از قله يا ميان كوه، بلكه از دل كوه چون چاهی بيرون می جهد، دوم آن كه ارتفاع بسيار بلندی دارد و در سرتاسر ايران كم نظير و شايد بی نظير است، سوم آن كه در زير آن فضای هموار نسبتا وسيعی وجود دارد كه امكان ايجاد تاسيسات لازم را فراهم می آورد، چهارم آن كه در جنب اين فضا رودخانه كارون به آرامی جاری است و امكانات بهره برداری سياحتی متعددی را فراهم می آورد، پنجم آن كه در روبه روی آبشار و در اين سوی كارون فضای وسيع و هموار ديگری وجود دارد كه درختان بلوط آن را فرا گرفته اند، ششم آن كه دو روستای دره عشق و دورك اناری كه هر دو دارای انارستان های بزرگ و مزارع شاليزاری جالب توجه است. مجموعه اين عوامل پيوستگی فضای شگفت انگيزی را فراهم می آورند كه می توانند مدت های درازی ناظر و بيننده را به خود مشغول دارند.        
 
—نتایج
—هیچ پایانی بر نیازهای بشر در هیچ سطحی وجود نداشته و این مسئله ناشی از فطرت کمال طلبی انسان است بنابراین برای توسعه روستای دورک اناری حفظ جامعه روستایی باید برنامه ریزی کرد.
—افزایش سطح آگاهی مردم و شناسایی ثمرات مفید مشارکت محلی توسط دستگاه های دولتی برای آبادنی روستا.
—افزایش روحیه اعتماد در مردم از طریق دخالت دادن آنان در امور روستا.
—تشکیل گردهمایی های مشارکتی با مردم و ترویج اجتماعی برای جلب مشارکت روستاییان.
—شرکت دادن مردم در تصمیم گیری، اجرا و بهره برداری و ارزیابی فعالیت ها.
—تغییرسیستم کشاورزی سنتی و رکت به سمت مکانیزاسیون و کشاورزی صنعتی و مدرن درراستای افزایش میزان بهره وری به رونق اقتصادی روستای دورک اناری کمک و نهایتا از مهاجرت جلویگیری می کند.
—اتخاذ سیاست های جبرانی جهت اصلاح وضع موجود ومقاوم سازی بافت مرمتی روستا.جانمایی مناسب برای محل دفن زباله ها و راه اندازی سیستم جمع آوری و دفع زباله درروستا.جدول کشی و احداث سیستم دفع آب های سطحی.
—توسعه برنامه های اجتماعی- فرهنگی مثل احداث سالن ورزشی روستا و کتابخانه

 
—منابع
—زرگر،اکبر،درامدی بر شناخت معماری روست؛1385؛ص71.
—هومن،بهمن؛بررسی مفهوم روستا وانواع آن در ایران،ماهنامه جهاد،1383،شماره 17 ص 56.
—طرح  جامع آب کشور، شناخت اقلیمی ایران،جلد چهارم،تقسیمات آب و هوا،مهندسان مشاورجاماب،خرداد1380.
—رستمی زاده؛محسن،طرح هادی روستای دورک اناری،بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان چهارمحال و بختیاری،1390.
—وزارت کشور،استانداری چهارمحال و بختیاری دفتر امور روستایی.
—وزارت کشور، استانداری چهارمحال و بختیاری دفتر آمار.
—وزارت کشور، دهیاری روستای دورک اناری.
—اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری .

جامعه شناسي روستايي /روستای دورک اناری...